บทว่า  สมาธิสฺส  วุฏฺ€านกุสลตา - ความเป็นผู้ฉลาดในการ
ออกจากสมาธิ   ได้แก่  ความเป็นผู้ฉลาดในการออกจากสมาธิ  ด้วยการ
ออกตามเวลาที่กำหนดไว้แห่งสมาธิที่เป็นไปแล้วตามความพอใจด้วยการ
สืบต่อกันไป.    พึงทราบว่าท่านทำเป็นฉัฏฐีวิภัตติลงในอรรถแห่งปัญจมี
วิภัตติ    ดุจในประโยคมีอาทิว่า  ยสฺสาปิ   ธมฺมํ  ปุริโส  วิชญฺา๑-
บุรุษพึงรู้แจ้งธรรมแม้จากผู้ใด.   ด้วยบทนี้เป็นอันท่านกล่าวถึงความเป็น
ผู้ชำนาญในการออกจากสมาธิ.
         บทว่า สมาธิสฺส   กลฺลตากุสลตา - ความเป็นผู้ฉลาดในความ
งามแห่งสมาธิ     ความว่า   ความเป็นผู้ไม่เจ็บไข้    ความเป็นผู้ไม่มีโรค
ชื่อว่า   กลฺลตา.      ความเจ็บไข้ท่านกล่าวว่า   อกลฺลโก     แม้ในวินัย
ท่านก็กล่าวไว้ว่า  นาหํ    ภนฺเต   อกลฺลโก๒-  ท่านขอรับผมไม่เจ็บไข้.
ความเป็นผู้ฉลาดในการทำความไม่เจ็บไข้แห่งสมาธิ   ด้วยความไม่มีความ
ปรารถนาอันลามก       ซึ่งเป็นข้าศึกของการได้ฌานดังที่ท่านกล่าวไว้ใน
อนังคณสูตร   และวัตถุสูตร๓   และด้วยความปราศจากอุปกิเลสของจิตมี
อภิชฌาเป็นต้น,          ท่านกล่าวว่า   ความเป็นผู้ฉลาดในความงามของ
สมาธิ   คือความเป็นผู้ฉลาดในความเป็นผู้ไม่มีความเจ็บไข้   คือกิเลส.
           อีกอย่างหนึ่ง  บทว่า  กลฺลตา  ได้แก่ ความเป็นผู้ควรแก่การงาน
เพราะความที่คำว่า    กลฺล    เป็นไวพจน์ของกัมมัญญตา - ความเป็นผู้
๑. ขุ. ชา. ๒๗/๑๔๗๐.   ๒. วิ. มหาวิภังค ๑/๑๕๒.    ๓. ม.มู. ๑๒/๕๔.

ควรแก่การงาน.    ดังที่ท่านกล่าวว่า  ยา  จิตฺตสฺส  อกลฺยตา    อกมฺ-
มญฺตา๑ - ความที่จิตไม่สมประกอบ       ความที่จิตไม่ควรแก่การงาน.
และว่า    กลฺลจิตฺตํ  มุทุจิตฺตํ   วินีวรณจิตฺตํ๒ - จิตควรแก่การงาน  จิต
อ่อนโยน     จิตปราศจากนิวรณ์.    กลฺล ศัพท์ในบทนี้    มีความว่า
ควรแก่การงาน.     เพราะฉะนั้นท่านจึงกล่าวไว้ว่า   ความเป็นผู้ฉลาดใน
การทำความคล่องแคล่วแห่งสมาธิด้วยการฝึกจิต    โดยอาการ ๑๔ อย่าง
เหล่านี้  คือ   โดยอนุโลมแห่งกสิณ      โดยปฏิโลมแห่งกสิณ ๑    โดย
อนุโลมปฏิโลมแห่งกสิณ  ๒  โดยอนุโลมแห่งฌาน ๑   โดยปฏิโลมแห่ง
ฌาน ๑    โดยอนุโลมปฏิโลมแห่งฌาน  ๑    โดยการก้าวเข้าไปสู่ฌาน ๑
โดยการก้าวเข้าไปสู่กสิณ ๑   โดยการก้าวเข้าไปสู่ฌานและกสิณ ๑  โดย
การก้าวไปสู่องค์ ๑    โดยการก้าวไปสู่อารมณ์     โดยการก้าวไปสู่องค์
และอารมณ์  ๑๕  โดยการกำหนดองค์ ๑  โดยการกำหนดอารมณ์ ๑ หรือ
โดยอาการ ๑๕  เพิ่มบทว่า   โดยกำหนดองค์และอารมณ์ ๑.
          บทว่า   สมาธิสฺส  โคจรกุสลตา - ความเป็นผู้ฉลาดในโคจร
แห่งสมาธิ   ความว่า  เป็นผู้ฉลาดในอารมณ์มีกสิณเป็นต้น  อันเป็นโคจร
แห่งสมาธิในอารมณ์เหล่านั้น      ด้วยการทำความนึกถึงตามความพอใจ
เพราะประสงค์จะเข้าฌานนั้น ๆ. ด้วยบทนี้เป็นอันท่านกล่าวถึงความเป็น
ผู้ชำนาญในการนี้ถึง  ด้วยการนึกถึงกสิณ.
๑.  อภิ. สํ. ๓๔/๗๕๑.       ๒. วิ. มหา ๔/๒๖.