๖๕๔ ๖๘.พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑
| กตโม จ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ฯปฯ อยํ | ||
| วุจฺจติ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปปาโท๑. | ||
| ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ปฏิจจสมุปบาท เป็น | ||
| ไฉน ? เพราะชาติเป็นปัจจัยจึงมีชรามรณะ, พระ- | ||
| ตถาคตทรงอุบัติก็ตาม ยังไม่ทรงอุบัติก็ตาม ธาตุ | ||
| นั้นเป็นธรรมฐิติ - ยังตั้งอยู่โดยธรรมดา เป็นธรรม | ||
| นิยาม - ความแน่นอนอยู่โดยธรรมดา เป็นอิทัป- | ||
| ปัจจยตา - ความอาศัยกันเกิดขึ้นยังคงมีอยู่, พระ- | ||
| ตถาคตตรัสรู้บรรลุธรรมนั้น, ครั้นตรัสรู้แล้ว บรรลุ | ||
| แล้ว ทรงบอก ทรงแสดง ทรงบัญญัติ ทรงตั้ง | ||
| ทรงเปิดเผย ทรงจำแนก ทรงทำให้ง่าย ตรัสว่า | ||
| พวกเธอจงเห็น ดังนี้. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะ | ||
| ชาติเป็นปัจจัยมีชราและมรณะ, เพราะภพเป็น | ||
| ปัจจัยจึงมีชราและมรณะ, เพราะอวิชชาเป็นปัจจัย | ||
| จึงมีสังขาร. พระตถาคตอุบัติก็ตาม ยังไม่อุบัติ | ||
| ตาม ฯลฯ ย่อมทำให้ง่ายตรัสว่า พวกเธอจง | ||
| เห็นดังนี้. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะอวิชชาเป็น | ||
| ปัจจัยจึงมีสังขาร. ดูก่อนภิกษุทั้งหลายด้วยประการ | ||
| ๑. สํ. นิ. ๑๖/๖๑. | ||
| ฉะนี้แล ความจริงแท้แน่นอน ไม่เป็นอย่างอื่น | ||
| ชื่อว่า ความที่สิ่งนี้เป็นปัจจัยของสิ่งนี้. ดูก่อน | ||
| ภิกษุทั้งหลายนี้ ชื่อว่า ปฏิจจสมุปบาท. | ||
| พระผู้มีพระภาคเจ้า เมื่อทรงแสดงปฏิจจสมุปบาทอย่างนี้ จึง | ||
| ตรัสว่า ธรรมเป็นปัจจัยนั่นแล ชื่อว่า ปฏิจจสมุปบาท โดยไวพจน์ | ||
| มีคำว่า ตถาคตความเป็นของจริงแท้เป็นต้น. เพราะฉะนั้น ปฏิจจ- | ||
| สมุปบาท๑ จึงมีการเป็นปัจจัยแก่ธรรมทั้งหลายมีชราและมรณะเป็นต้น | ||
| เป็นลักษณะ, มีการผูกพันอยู่กับทุกข์เป็นรส, มีการเห็นผิดทางเป็นต้น | ||
| อาการปรากฏ, มีปัจจัยพิเศษของตนเป็นปทัฏฐาน เพราะแม้ตนเองก็มี | ||
| ปัจจัย. | ||
| บทว่า อุปฺปาทา วา อนุปฺปาทา วา ได้แก่ เมื่ออุบัติก็ตาม | ||
| เมื่อไม่อุบัติก็ตาม อธิบายว่า เมื่อพระตถาคต แม้อุบัติแล้ว แม้ยังไม่ | ||
| อุบัติแล้ว ดังนี้. | ||
| ๑. มีลักขณาทิตจุตกะ ดังนี้. | ||
| ๑. ชรามรณาทีนํ ปจฺจยลกฺขโณ | ||
| ๒. ทุกฺขานุพนฺธนรโส | ||
| ๓. กุมฺมคฺคปจฺจุปฏฺาโน | ||
| ๔. สยมฺปิ สปจฺจยตฺตา อตฺตโน วิเสสปฺปจฺจยปาฏฺาโน. | ||